گروه نرم افزاری آسمان

در گیري پیشوایان و پیروان گمراه در دوزخ



3. اگر میخواهید گرفتار دوزخ نشوید، نه پیشواي گمراهی باشید نه پیرو آن. 4. به رهبران باطل دل نبندید که در رستاخیز علیه شما
هستند. *** قرآن کریم در آیهي چهلم سورهي اعراف به محرومیتهاي کافران مستکبر اشاره کرده، میفرماید: 40 . إِنَّ الَّذِینَ
کَذَّبُوا بِآیَاتِنَا وَاسْتَکْبَرُوا عَنْهَا لَاتُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلَایَدْخُلُونَ الْجَنَّۀَ حَتَّی یَلِجَ الْجَمَلُ فِی سَمِّ الْخِیَاطِ وَکَذلِکَ نَجْزِي الْمُجْرِمِینَ در
واقع کسانی که نشانههاي ما را دروغ انگاشتند، و از (پذیرش) آن تکبّر ورزیدند، درهاي آسمان (معنویت) برایشان گشوده
نمیشود؛ و (هرگز) داخل بهشت نخواهند شد، مگر این که شتر نر در سوراخ سوزن داخل شود! و این گونه، خلافکاران را کیفر
میدهیم. نکتهها و اشارهها: 1. مقصود از گشوده نشدن آسمان براي کافران مستکبر، بسته بودن درهاي آسمان معنوي و مقام قرب
الهی به روي آنان و مستجاب نشدن دعاها و قبول نشدن اعمال آنان و صعود نکردن روحشان و نازل نشدن برکات بر آنان است.
2. در حدیثی از امام باقر علیه السلام حکایت شده که فرمودند: اما مؤمنان، اعمال و ارواحشان به سوي آسمانها برده میشوند و «1»
درهاي آسمان به روي آنان گشوده خواهد شد؛ اما کافر روح و عملش را بالا میبرند، تا به آسمان برسد؛ در این هنگام کسی
3. در حدیثی از امام علی علیه السلام «1» . ص: 92 صدا میزند که آنان را به سوي دوزخ پایین ببرید
حکایت شده که فرمودند: درهاي آسمان در چند موقع باز است: هنگام آغاز نبرد مجاهدان اسلام، هنگام نزول باران، هنگام تلاوت
4. در برخی آیات قرآن آمده است که اگر اهل شهرها ایمان آورند و خودنگه «2» . قرآن در ظهر، هنگام فجر و هنگام نداي اذان
تا هنگامی که شتر از سوراخ سوزن » : 5. جملهي «3» . داري و پارسایی پیشه کنند، از آسمان و زمین برکات بر آنان گشوده میشود
کنایهي لطیفی است از محال بودن این امر؛ یعنی امکان ندارد که کافران متکبر وارد بهشت شوند، تا این که شتر (یا طناب) ،« بگذرد
که تکذیب آیات الهی و استکبار، درهاي «5» با همهي بزرگیاش از سوراخ کوچک سوزن بگذرد. 6. سنت الهی آن است «4»
آسمان را بر انسانها میبندد؛ همان طور که محرومیت خلافکاران از نعمتهاي ص: 93 آسمانی و
بهشت، یک سنت الهی است که در مورد همهي مجرمان اجرا میشود. آموزهها و پیامها: 1. تکذیب آیات الهی واستکبار و
خلافکاري، مانع ورود به بهشت است. 2. اگر میخواهید از برکات معنوي استفاده کنید، تکبّر نورزید و آیات الهی را تکذیب
نکنید. 3. براي توضیح مطالب از مثال هاي جالب استفاده کنید. *** قرآن کریم در آیهي چهل و یکم سورهي اعراف به قانون
مجازات دردناك ستمکاران اشاره میکند و میفرماید: 41 . لَهُم مِن جَهَنَّمَ مِهَادٌ وَمِن فَوْقِهِمْ غَوَاشٍ وَکَ ذلِکَ نَجْزِي الظَّالِمِینَ براي
آنان بستري از (آتشِ) جهنّم است، و از بالایشان پوششهایی (از آن) است؛ و این گونه ستمکاران را کیفر میدهیم. نکتهها و
اشارهها: 1. در آیهي قبل، از افراد متکبري که آیات الهی را تکذیب میکنند، با عنوان مجرم، و در این آیه با عنوان ستمگر یاد شده
است؛ چرا که این افراد حقایق را تکذیب کرده، در برابر خدا تکبر میورزند و با این خلافکاري، هم به خود ستم کرده، از رشد و
تکامل خویش جلوگیري مینمایند و هم به جامعهي بشري ستم نموده، سبب گمراهی دیگران میشوند. 2. ستمکاران گرفتار آتشی
صفحه 28 از 118
براي آنان خواهد بود؛ البته این عذاب، افزودن بر عذاب محرومیت «2» و بستر و گاهواره «1» فراگیر می شوند که هم چون خیمه
ص: 94 از مسائل معنوي و بهشت است که در آیهي قبل بیان شد. آموزهها و پیامها: 1. ستمکاران
فرجامی عذابآلود دارند (پس مراقب کردار خود باشید). 2. اگر میخواهید از عذاب الهی نجات یابید، ستمکاري نکنید. ***
قرآن کریم در آیهي چهل و دوم سورهي اعراف به پاداش مؤمنان شایسته کردار اشاره میکند و میفرماید: 42 . وَالَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا
الصَّالِحَ اتِ لَانُکَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَهَا أُولئِکَ أَصْحَابُ الْجَنَّۀِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ و کسانی که ایمان آورده و [کارهاي شایسته انجام
دادهاند- (اگر چه) هیچ کس را جز به اندازه تواناییش تکلیف، نمیکنیم- آنان اهل بهشتند؛ در حالی که آنان در آن ماندگاراند.
نکتهها و اشارهها: 1. یکی از روشهاي تربیتی قرآن این است که سرنوشت گروههاي مختلف، مثل مؤمنان و کافران را در برابر
یکدیگر به تصویر میکشد تا پاداش و مجازات آنان با یکدیگر مقایسه شود و مردم بتوانند راه خود را آگاهانه انتخاب کنند؛ از
این رو در آیهي قبل سرنوشت کافران متکبّر و در این آیه فرجام مؤمنان شایستهکردار بیان شد. 2. در اسلام تکلیف طاقتفرسا و
و از ص: 95 هر کس به اندازهي تواناییاش مسئولیت میطلبند؛ و «1» ، خارج از توان انسان وجود ندارد
هیچ کس را جز به اندازهي تواناییاش تکلیف » که میگوید «1» این یک قانون الهی است. 3. مقصود از جملهي معترضه
آن است که کسی تصور نکند قرار گرفتن در صف مؤمنان حقیقی و انجام کردار شایسته، در توان همگان نیست، بلکه ،« نمیکنیم
تکلیف افراد به اندازهي قدرت آنان است و خدا از هر کس به اندازهي استعداد و امکاناتش انتظار ایمان و عمل صالح دارد. 4. این
آیه و آیات دیگري از قرآن بر ایمان و عمل شایسته تأکید میکند و آنها را وسیلهي نجات و سعادت معرفی میکند. آري بهشت
جاودان، پاداش مؤمنان است؛ اما فردوس برین را در برابر ایمان و کردار شایسته دهند. آموزهها و پیامها: 1. بهشت را به بها دهند (نه
بهانه). 2. از هر کس به اندازهي تواناییاش کار بخواهید. 3. اگر بهشت میخواهید، مؤمن شایستهکردار شوید. *** قرآن کریم در
آیهي چهل و سوم سورهي اعراف به صفاي ظاهر و باطن اهل بهشت و سپاسگزاري در برابر نعمت هدایت اشاره میکند و
میفرماید: 43 . وَنَزَعْنَا مَا فِی صُدُورِهِم مِنْ غِلٍّ تَجْرِي مِن تَحْتِهِمُ الْأَنْهَارُ وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي هَدَانَا لِهذَا وَمَا کُنَّا لِنَهْتَدِيَ لَوْلَا أَنْ هَدَانَا
اللّهُ لَقَدْ جَ اءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ وَنُودُوا أَن تِلْکُمُ الْجَنَّۀُ أُورِثْتُمُوهَا بِمَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ ص: 96 و آنچه در
ستایش مخصوص » : دلهایشان از کینه دارند، بر میکنیم؛ در حالی که از زیر (درختان) آنان جويها روان است؛ و میگویند
خدایی است که ما را به این (نعمتها) رهنمون شد؛ و اگر خدا ما را راهنمایی نکرده بود، ما هرگز هدایت نمییافتیم؛ مسلّماً
این بهشت است که آن را به سبب آنچه همواره » : و (آن گاه) به آنان ندا داده میشود که «. فرستادگان پروردگار ما حق را آوردند
و در «1» نکتهها و اشارهها: 1. بهشتیان از کینهتوزي و حسد و آثار مخرّب آنها برکنارند «. انجام میدادید، آن را به ارث داده شدید
نهایتِ دوستی، صفا و صمیمت و آرامش زندگی میکنند؛ همه از وضع خود راضی هستند و حتی کسانی که در مقامات پایینتر
بهشت قرار دارند، نسبت به کسانی که در مقامات بالاتر هستند، رشک نمیبرند. این در حالی است که دوزخیان یکدیگر را نفرین
2. یکی از مشکلات بشر در زندگی دنیا، همین کینهتوزي و رشک است که گاهی آرامش «2» . میکنند و درگیري لفظی دارند
انسانها را از بین میبرد و زندگی مرفه افراد را به فعالیتی خسته کننده و اندوهناك تبدیل میکند و گاهی سبب پیکارهاي وسیع
اجتماعی میشود و خسارتهاي جانی و مالی به دنبال میآورد. اما بهشتیان این گونه نیستند و خوشا به حال کسانی که در زندگی
دنیا نیز بهشتی براي خود میسازند و سینه را از کینه و حسد پاك میکنند و خود را از این رنجها نجات میبخشند. تفسیر قرآن مهر
در مورد بهشت، شاید اشاره به آن است که نعمتهاي بهشتی در برابر اعمال ناچیز انسانها، آن « ارث » 3. تعبیر جلد هفتم، ص: 97
4. در حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله حکایت «1» . قدر عظیم است که هم چون ارث بدون زحمت و پرفایده مینماید
شده که فرمودند: هر کس جایگاهی در بهشت و جایگاهی در دوزخ دارد، کافران جایگاه دوزخی مؤمنان را به ارث میبرند و
مؤمنان جایگاه بهشتی کافران را به ارث میبرند. سپس پیامبر صلی الله علیه و آله فرمودند: این است معناي گفتار خدا که میفرماید:
صفحه 29 از 118
5. آیهي مورد نظر بار دیگر بر این حقیقت تأکید میکند که نجات در سایهي ایمان «2» . بهشت را به خاطر اعمالتان به ارث میبرید
و عمل شایسته است، نه پندارهاي بیاساس؛ یعنی انسان آزاد است که با ارادهي خویش مسیر ایمان و یا کفر را انتخاب کند و
بهشت یا دوزخ را به ارث ببرد. 6. نعمت هدایت، توفیقی الهی است و این نعمت آن قدر عظیم است که جاي آن دارد که تا ابد
سپاسگزار آن باشیم؛ همان گونه که بهشتیان در بهشت نیز سپاس آن را میگویند. 7. در حدیثی از امام صادق علیه السلام حکایت
شده که در رستاخیز پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام و امامان علیهم السلام میآیند و ص:
روشن است که این «1» . سپاس خداي را که ما را به ولایت آنها هدایت کرد » : 98 هنگامی که شیعیان آنان را میبینند، میگویند
گونه احادیث مصادیق کامل و روشن هدایت را بیان میکنند، و مفهوم آیه وسیعتر است. آموزهها و پیامها: 1. توفیق هدایت از
. خداست (و کوششهاي انسان همه زمینهساز و مقدمهي هدایت الهی است). 2. در بهشت صفاي باطن و ظاهر، هر دو جمع است. 3
اگر بهشت میخواهید، اهل عمل (نیکی) باشید. 4. سپاسگزار نعمت هدایت باشید. *** قرآن کریم در آیهي چهل و چهارم
سورهي اعراف به گفتمان بهشتیان و دوزخیان اشاره میکند و میفرماید: 44 . وَنَادَي أَصْحَابُ الْجَنَّۀِ أَصْحَابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنَا
مَاوَعَدَنَا رَبُّنَا حَقّاً فَهَلْ وَجَ دْتُمْ مَا وَعَدَ رَبُّکُمْ حَقّاً قَالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ أَن لَعْنَۀُ اللّهِ عَلَی الظَّالِمِینَ و اهل بهشت، اهل آتش را ندا
بیقین آنچه را پروردگارمان به ما وعده داده بود، حق یافتیم؛ و آیا [شما هم آنچه را پروردگارتان وعده داده بود، حق » : دهند که
تفسیر قرآن مهر «! لعنت خدا بر ستمکاران باد » : و ندا دهندهاي در میان آنان بانگ زند، که «. آري » : دوزخیان میگویند ] «!؟ یافتید
تا نشان دهد که «1» جلد هفتم، ص: 99 نکتهها و اشارهها: 1. قرآن حوادث قطعی آینده، مانند رستاخیز را با فعل ماضی میآورد
حوادث رستاخیز آن چنان قطعی است که گویی در گذشته روي داده است. 2. در رستاخیز بهشتیان و دوزخیان میتوانند با هم
3. گفتمان بهشتیان و دوزخیان، نوعی کیفر روانی براي «2» . گفت و گو کنند، ولی فاصلهي مقامی یا مکانی آنها زیاد است
گناهکاران است؛ آنان در دنیا با سرزنشهاي خود روح مؤمنان را میآزردند و اکنون در رستاخیز با این گفت و گوها ملامت
آیهي فوق «. لعنت خدا بر ستمگران باد » : میشوند تا عذاب روحی شوند. 4. در قیامت همه صداي موذّن را میشنوند که میگوید
برخی «3» . نام این موذّن را نگفته است، اما در احادیث شیعه و اهل سنت حکایت شده که او امام علی علیه السلام خواهد بود
و از ابن عباس «4» . دانشمندان اهل سنت از امیرالمومنین علیه السلام حکایت کردهاند که من کسی هستم که آن ندا را در میدهد
است و او در رستاخیز ندا میدهد: لعنت خدا بر کسانی باد «5» « مُوذِّن » حکایت شده که یکی از نامهاي علی علیه السلام در قرآن
البته روشن است که تکذیب «1» . که ولایت مرا تکذیب کردند ص: 100 و حق مرا کوچک شمردند
ولایت امام علی علیه السلام یکی از مصادیق ستمکاري است که در این آیه بیان شده است. 5. چرا امام علی علیه السلام در قیامت
مؤذِّن و ندا دهنده است؟ برخی از مفسران میگویند شاید به این سبب باشد که ایشان در دنیا از طرف خدا و پیامبر صلی الله علیه و
آله به این مقام نصب شد؛ یعنی بعد از فتح مکه مأموریت یافت که سورهي برائت را با صداي رسا براي مردم اعلام کند و نیز ایشان
در طول زندگی خویش با ستمکاران درگیر بود و از مظلومان حمایت میکرد؛ جهان آخرت نیز، چون تجسّم اعمال همین دنیاست،
6. مردم در قیامت «2» . طبیعی است که موذّن آخرت نیز امام علی علیه السلام باشند؛ و این فضیلتی آشکار براي ایشان است
وعدههاي الهی را مییابند، یعنی شهود میکنند، چون عملًا تحقق یافته است؛ از این رو بهشتیان و دوزخیان هر دو به حقّانیّت
وعدههاي الهی اقرار میکنند. آموزهها و پیامها: 1. حقانیّت وعدههاي الهی در رستاخیز آشکار میشود. 2. ستمکاران را لعنت کنید
(و علیه آنها شعار دهید). *** ص: 101
اعراف کجاست و اهل آن چه کسانی هستند؟
قرآن کریم در آیهي چهل و پنجم سورهي اعراف به صفات ستمگران اشاره میکند و میفرماید: 45 . الَّذِینَ یَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ
صفحه 30 از 118
وَیَبْغَونَهَا عِوَجاً وَهُم بِالآخِرَةِ کَافِرُونَ (همان) کسانی که (مردم را) از راه خدا باز میدارند، و میخواهند آن [راه را منحرف سازند؛ و
آنان آخرت را منکرند. نکتهها و اشارهها: 1. از صفاتی که در این آیه براي ستمکاران شمرده شده، استفاده میشود که همهي
مفهوم وسیعی دارد که همهي گناهکاران و به ویژه گمراه کنندگان را شامل « ظالم » جمع است و « ستم » انحرافات و مفاسد در مفهوم
میشود؛ چرا که در اثر این عوامل، سرمایههاي وجودي انسان تباه میگردد و ستم به خویش میشود، همان طور که موجب
گمراهی مردم و ستم به آنان میگردد. 2. ستمکاران اگر بتوانند، راه مستقیم الهی را میبندند و اگر نتوانند در مسیر شما تغییر و
انحراف ایجاد میکنند (پس مواظب باشید). 3. اگر انسان معادباور باشد، در برابر راه خدا نمیایستد و کژراهه ایجاد نمیکند، اما
دوزخیان ستمکار، منکر معاد بودند و همین مطلب سرچشمهي بسیاري از انحرافات آنان شد. آموزهها و پیامها: 1. مانعتراشی در راه
خدا و ایجاد کژراهه در آن، نوعی ستمکاري است. 2. ستمکاران و صفات آنان را بشناسید (تا راه آنان را نروید). *** قرآن کریم
در رستاخیز اشاره میکند و میفرماید: تفسیر قرآن مهر جلد « اعراف » در آیهي چهل و ششم این سورهي اعراف به گذرگاه مهم
46 . وَبَیْنَهُمَا حِجَابٌ وَعَلَی الْأَعْرَافِ رِجَالٌ یَعْرِفُونَ کُلّاً بِسِیَماهُمْ وَنَادَوا أَصْحَابَ الْجَنَّۀِ أَن سَلَامٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوهَا وَهُمْ هفتم، ص: 102
یَطْمَعُونَ و در میان آن دو [: گروه بهشتیان و دوزخیان مانعی است؛ و بر بلنديها (: اعراف، راد) مردانی هستند که هر یک (از آن
دو گروه) را از چهرهشان میشناسند؛ و اهل بهشت را که (هنوز) داخل آن (بهشت) نشدهاند، در حالی که آنان (بدان) امیدوارند،
در لغت به معناي محل مرتفع و بلند است و طبق احادیث، به « اعراف » . نکتهها و اشارهها: 1 «! سلام بر شما باد » : ندا میدهند که
منطقهاي میان بهشت و دوزخ گفته میشود که هم چون حجاب و مانعی بین آن دو قرار دارد و مانع مشاهدهي دوزخیان و بهشتیان
میشود، اما هر کس بر منطقهي اعراف باشد، بر بهشت و دوزخ مشرف است و هر دو را مشاهده میکند. این همان گذرگاه
2. بهشتیان و دوزخیان بینشان موانعی وجود دارد و جز در موارد استثنایی، به راحتی هم دیگر را ملاقات «1» . بهشتیان است
3. تعبیرات انسانها در مورد «3» . این مانع همان سرزمین مرتفع اعراف، یا دیواري است که بین آنان کشیده شده است «2» . نمیکنند
جهان آخرت دقیق نیست و گاهی جنبهي تمثیل و تشبیه دارد و از آن جا که آن جهان در افق بالاتري قرار دارد، تعبیرات انسانی هم
. چون شَبَحی، از آن حقایق والاست و مفاهیم و الفاظ ما ص: 103 گویاي تمام آن حقایق نیست. 4
اعراف گذرگاه سخت بهشتیان است و در آن جا سه گروه عبور میکنند: اول پیشوایان و بزرگان هستند که در گذرگاههاي سخت
توقف میکنند و به یاري ضعیفان میشتابند. دوم افراد ناتوانی هستند که محتاج کمک هستند و اینان همان مؤمنان گناهکارند. و
سوم مؤمنان صالح هستند که با سرعت از این گذرگاه میگذرند و وارد بهشت میشوند. در آیهي فوق و آیات بعد و احادیث، به
5. از احادیث استفاده میشود که در «1» . گروه اول و دوم (یعنی پیشوایان و مؤمنان گناهکار) اشاره شد که در اعراف توقف دارند
دو گروه مختلف توقف دارند؛ چون در برخی احادیث آمده است که آنان گرامیترین مردم در پیشگاه خدا « اعراف » منطقهي
هستند، و یا این که آنان گواهان بر مردم هستند، که پیامبران گواهان مردماند، و یا این که آنان آل محمد صلی الله علیه و آله
و در برخی دیگر از احادیث آمده است که آنان واماندگانی هستند که بديها و نیکیهایشان مساوي است یا «2» ؛ هستند
6. در مورد آیهي فوق مفسران قرآن «4» . این مطلب در تفاسیر اهل سنت نیز آمده است «3» . گناهکارانی که اعمال نیکی هم دارند
دو احتمال دادهاند: نخست آن که ص: 104 مقصود گروه اول، یعنی پیشوایان هستند که به مؤمنانی که
و دوم آن که مقصود گروه دوم، یعنی مؤمنان «1» . بهشتی شدهاند ولی (در اثر گناهانشان) هنوز داخل بهشت نشدهاند سلام میدهند
«2» . مستضعف هستند که آرزو دارند وارد بهشت شوند ولی موانعی دارند و هنگامی که بهشتیان را میبینند به آنان درود میفرستند
آموزهها و پیامها: 1. بین بهشت و دوزخ، منطقهي اعراف است که رادمردانی «3» . ظاهر آیه با تفسیر اول سازگارتر به نظر میرسد
در آن جا مستقر هستند. آنها را بشناسید. 2. طمع بهشت داشته باشید (اگر چه گناهکار هستید). *** قرآن کریم در آیهي چهل و
هفتم سورهي اعراف به گذرگاه مهم اعراف و دعاي مردان الهی در آن جا اشاره میکند و میفرماید: 47 . وَإِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ
صفحه 31 از 118
اي] » : تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لَاتَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِینَ و هنگامی که چشمانشان به سوي اهل آتش گردانیده شود، میگویند
ص: 105 نکتهها و اشارهها: 1. از مقایسهي این آیه با «. پروردگار ما! ما را با گروه ستمکاران قرار مده
آیهي قبل به دست میآید که رادمردان الهی در اعراف به اهل بهشت توجه میکنند و به آنان درود میفرستند، اما به دوزخیان
توجه نمی کنند، بلکه گاهی چشمشان به آنها میافتد؛ و این خود نوعی تحقیر دوزخیان است. 2. وضع ستمکاران دوزخی، در
و نمیخواهند همراه آنان «1» رستاخیز آن قدر اسفبار است که حتی رادمردان الهی که بهشتی هستند، از آن به خدا پناه میبرند
باشند. روح را صحبت ناجنس عذابی است الیم (حافظ) آموزهها و پیامها: 1. ستمکاري، انسان را به دوزخ میکشاند. 2. به وضع
اسفبار دوزخیان توجه کنید و به خدا پناه ببرید. *** قرآن کریم در آیهي چهل و هشتم سورهي اعراف به گفت و گوي اعرافیان
با دوزخیان و بیثمر بودن زراندوزي و تکبّر اشاره میکند و میفرماید: 48 . وَنَادَي أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالًا یَعْرِفُونَهُم بِسِیَماهُم قَالُوا
مَاأَغْنَی عَنْکُمْ جَمْعُکُمْ وَمَا کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ و اهل اعراف، مردانی (از دوزخیان) که آنان را، از سیمایشان میشناسند، ندا دهند، (و)
گردآوري (اموال و افرادِ) شما، و تکبّر همیشگیتان (چیزي از عذاب را) از شما دفع نمیکند. » : گویند
ص: 106 نکتهها و اشارهها: 1. در رستاخیز، علاوه بر عذاب الهی، سرزنشهایی هم نصیب دوزخیان میشود که نوعی عذاب روانی
و روحی براي آنان است. 2. رادمردان الهی در اعراف، گروهی از دوزخیان را، بر اساس چهره، دقیقاً میشناسند و میدانند که آنان
. افرادي سرمایهاندوز و مستکبر بودند و همین صفات آنان را گرفتار دوزخ کرد و سزاوار ملامت شدند. آموزهها و پیامها: 1
زراندوزي و تکبّر، عامل گرفتاري و ملامت در رستاخیز میشود. 2. به زراندوزي و تکبّر نپردازید که در رستاخیز سودي ندارد.
*** قرآن کریم در آیهي چهل و نهم سورهي اعراف به نجات مؤمنان در اعراف اشاره میکند و میفرماید: 49 . أَهؤُلَاءِ الَّذِینَ
أَقْسَ مْتُمْ لَایَنَالُهُمُ اللّهُ بِرَحْمَتِهِ ادْخُلُوا الْجَنَّۀَ لَاخَوْفٌ عَلَیْکُمْ وَلَاأَنْتُمْ تَحْزَنُونَ آیا اینان (مؤمنان مستضعف، همان) کسانی هستند که
سوگند یاد کردید، خدا رحمتی به آنان نخواهد رسانید؟! (ولی اینک به مؤمنان مستضعف گفته میشود:) داخل بهشتشوید، در
حالی که هیچ ترسی بر شما نیست، و نه شما اندوهگین میشوید. نکتهها و اشارهها: 1. از این آیه و احادیثی که قبلًا گذشت روشن
میشود که مقصود از کسانی که در این آیه از آنها یاد شده، مؤمنان مستضعفی هستند که کارهاي نیکی داشتند، اما بر اثر گناهان
و برخی کارها، همواره مورد تحقیر دشمنان قرار میگرفتند، اما سرانجام به رحمت الهی داخل بهشت میشوند. تفسیر قرآن مهر
2. از برخی احادیث استفاده میشود که پیامبران و امامان علیهم السلام در کنار مؤمنان گناهکار امت خویش جلد هفتم، ص: 107
در اعراف هستند، و در نهایت، (بر اثر شایستگیهاي این افراد و بر اثر شفاعت و آمرزش الهی) به آنان دستور میدهند که وارد
آموزهها و پیامها: 1. رستاخیز (و اعراف) روز نجات مؤمنان مستضعف است. 2. در بهشت امنیت و آرامش برقرار «1» . بهشت شوید
است و بهداشت روانی کامل وجود دارد. 3. در مورد افراد زود داوري نکنید، شاید همانهایی که شما شایستهي رحمت الهی
نمیدانید، بهشتی باشند و شما دوزخی گردید. *** قرآن کریم در آیهي پنجاهم سورهي اعراف به درخواستهاي دوزخیان از
بهشتیان اشاره میکند و میفرماید: 50 . وَنَادَي أَصْحَابُ النَّارِ أَصْحَابَ الْجَنَّۀِ أَنْ أَفِیضُوا عَلَیْنَا مِنَ الْمَاءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَکُمُ اللّهُ قَالُوا إِنَّ اللّهَ
شما کرده، بر ما فرو « روزيِ » از آن آب، یا از آنچه خدا » : حَرَّمَهُمَ ا عَلَی الْکَ افِرِینَ و اهل آتش، اهل بهشت را صدا میزنند که
نکتهها و اشارهها: 1. از سیاق آیات قرآن استفاده «. خدا اینها را بر کافران ممنوع ساخته است » : بهشتیان) میگویند که ) «. ریزید
میشود که این گفتوگوي بهشتیان و دوزخیان و درخواستهاي آنان، پس از استقرار کامل آنها در بهشت و دوزخ تفسیر قرآن
و دوزخیان طعم عذاب سوزان جهنّم را چشیده، و «1» مهر جلد هفتم، ص: 108 صورت گرفته است، که کاملًا از هم دور شده
بهشتیان هم به نعمتهاي فردوس رسیدهاند. 2. نخستین تقاضاي دوزخیان آب است. طبیعی است که هر کس در آتش میسوزد،
به ،«. یا از آنچه خدا به شما روزي داده به ما ببخشید » قبل از هر چیز آب میطلبد، تا عطش سوزان خود را تسکین دهد. 3. جملهي
عطف شده تا « یا » صورت مبهم آمده است تا نشان دهد که دوزخیان از ماهیت نعمتهاي بهشتی اطلاع کامل ندارند. این جمله با
صفحه 32 از 118
نشان دهد که نعمتهاي دیگر بهشتی، به ویژه میوهها، میتواند جانشین آب شوند و عطش سوزان انسان را تسکین بخشند. 4. تعبیر
نشان میدهد که بهشتیان مضایقهاي ندارند که از نعمتهاي بهشتی به دوزخیان ،«. خدا آنها را بر کافران ممنوع ساخته است »
ببخشند؛ زیرا نه چیزي از آنان کم میشود و نه در سینه کینهاي نسبت به کسی دارند، اما ممنوعیت این نعمتهاي بهشتی بر
آموزهها و پیامها: 1. نعمتهاي بهشتی مخصوص «2» . دوزخیان تکوینی است؛ یعنی مثل محرومیت بیماران از غذاهاي لذیذ است
بهشتیان است و بر دوزخیان کافرکیش ممنوع است. 2. (در دنیا براي آخرت خویش توشهاي بیندوزید تا) در رستاخیز دست تفسیر
قرآن مهر جلد هفتم، ص: 109 نیاز به سوي دیگران دراز نکنید. *** قرآن کریم در آیهي پنجاه و یکم سورهي اعراف به عوامل
محرومیت (از بهشت) و آثار فراموشی معاد اشاره میکند و میفرماید: 51 . الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَهُمْ لَهْواً وَلَعِباً وَغَرَّتْهُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا فَالْیَوْمَ
نَنْسَاهُمْ کَمَا نَسَوا لِقَاءَ یَوْمِهِمْ هذَا وَمَا کَانُوا بِآیَاتِنَا یَجْحَ دُونَ کسانی که دینشان را به سرگرمی و بازي گرفتند و زندگی پست (دنیا)
آنان را فریب داد، پس همانگونه که ملاقات این روزشان را فراموش کردند و نشانههاي ما را همواره انکار مینمودند، (ما هم)
امروز آنان را به فراموشی میسپاریم. نکتهها و اشارهها: 1. این آیه، در حقیقت، با اشاره به دلایل محرومیت کافران از نعمتهاي
بهشتی، آنها را در چهار مورد خلاصه میکند که عبارتاند از: به بازي گرفتن دین خدا، فریب خوردن از دنیا، فراموشی رستاخیز و
انکار آیات الهی. 2. اولین مرحلهي انحراف و گمراهی انسان این است که مسائل سرنوشتساز خود، مثل دین را جدّي نگیرد و از
و در «2» این برخورد، سرانجام به انکار حقایق کشیده میشود «1» . آن غفلت کند یا با آن به صورت سرگرمی و بازیچه رفتار کند
اما دیدگاه کافران آن است که دین بازیچه و ،«3» دوزخ سقوط میکند. 3. دیدگاه قرآن آن است که دنیا بازیچه و سرگرمی است
سرگرمی است و دنیا اصل است. آري؛ کافران فریب ظواهر دنیا را میخورند و بدان دل میبندند و از حقایق والاتر غافل میشوند،
ولی مؤمنان بدون آن که به نعمتهاي دنیوي دل ببندند و آن را ص: 110 هدف خود قرار دهند، از آن
استفاده میکنند و از نعمتهاي بهشتی نیز بهره میبرند. 4. هر کس از رستاخیز غافل شود و آن را فراموش کند، خدا هم او را در
قیامت به فراموشی میسپارد، و از نعمتهاي بهشتی محروم میسازد، ولی اگر کسی به یاد رستاخیز باشد، براي خود توشهاي
آن نیست که خدا سهو و فراموشی دارد، ،«. خدا آنان را فراموش میکند » 5. مقصود از «1» . برمیدارد و در آن روز محروم نمیشود
بلکه مراد آن است که خدا با کافران چنان رفتار میکند که شخص فراموشکار با دیگران. آموزهها و پیامها: 1. دین را به بازي
. نگیرید که از بهشت محروم میشوید. 2. فریب دنیاي پست را نخورید و بدان دل نبندید که شما را از بهشت محروم میسازد. 3
رستاخیز را فراموش نکنید تا در آن روز فراموش نشوید. 4. نشانه هاي الهی را انکار نکنید که در رستاخیز وجود شما مورد انکار
واقع میشود. 5. عوامل محرومیت از بهشت را بشناسید (و مواظب باشید). *** قرآن کریم در آیهي پنجاه و دوم سورهي اعراف با
اشاره به قرآن و ویژگیهاي آن میفرماید: 52 . وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِکِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَی عِلْمٍ هُديً وَرَحْمَۀً لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ تفسیر قرآن مهر جلد
هفتم، ص: 111 و در واقع، کتابی براي آنان آوردیم که آن را عالمانه شرح دادیم؛ در حالی که رهنمود و رحمتی، براي گروهی
است، که ایمان میآورند. نکتهها و اشارهها: 1. قرآن بر اساس علم، تشریح و بیان شده است، یعنی زیربناي وحی الهی، دانش است؛
از این رو هدایتساز و رحمتآفرین است. 2. قرآن براي خداباوران، هدایتگر و رحمتساز است ولی براي دیگران این آثار را
ندارد؛ یعنی هم چون غذاي گوارایی است که براي انسانهاي سالم بسیار مفید است، اما براي انسانهاي بیمار چندان مفید نیست.
آري؛ خدا زمینهي رحمت و هدایت را با نزول قرآن فراهم کرده است، اما برخی افراد خودشان کوتاهی کردند و با انکار آیات
الهی خویشتن را از این فیض محروم ساختند. آموزهها و پیامها: 1. قرآن کتابی عالمانه، هدایتگر و رحمتآفرین است (پس از
برنامههاي آن استفاده کنید). 2. ایمان بیاورید تا بتوانید از (مراتب عالی) رحمت و هدایت قرآنی استفاده کنید. *** قرآن کریم در
آیهي پنجاه و سوم سورهي اعراف به انتظارات بیجاي کافران منحرف اشاره میکند و میفرماید: 53 . هَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِیلَهُ یَوْمَ
یَأْتِی تَأْوِیلُهُ یَقُولُ الَّذِینَ نَسُوهُ مِن قَبْلُ قَدْ جَاءَتْ رُسُلُ رَبِّنَا بِالْحَقِّ فَهَل لَنَا مِن شُفَعَاءَ فَیَشْفَعُوا لَنَا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَیْرَ الَّذِي کُنَّا نَعْمَلُ قَدْ
صفحه 33 از 118
خَسِرُوا أَنْفُسَ هُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا کَانُوا یَفْتَرُونَ آیا [آنان جز در انتظار (واقع شدن و) سرانجام آن (هشدارهاي قرآن) تفسیر قرآن مهر
بدرستی که » : جلد هفتم، ص: 112 هستند؟! روزي که سرانجام آن فرا رسد کسانی که قبلًا آن را فراموش کرده بودند، میگویند
فرستادگان پروردگار ما، حق را آوردند؛ پس آیا شفاعتگرانی براي ما وجود دارند که براي ما شفاعت کنند، یا (ممکن است به
ولی آنان) یقیناً به خودشان زیان رساندهاند، ) «!؟ دنیا) بازگردانیده شویم، که اعمالی غیر از آنچه همواره انجام میدادیم، انجام دهیم
در اصل به معناي « تأویل » . و آنچه را همواره (از معبودها به دروغ) میساختند، از (نظر) شان گم شد. نکتهها و اشارهها: 1
است و در قرآن کریم گاهی به معناي توجیه متشابهات، دلایل و اسرار کارها ونیز پایان کار و نتایج « بازگشت دادن » یا « بازگشتن »
و مقصود تأویل «2» ؛ در این آیه ممکن است معناي سوم یا چهارم مورد نظر باشد «1» . آن و حقیقت و واقعیت عینی چیزي میآید
کتاب و آیات مربوط به رستاخیز است، یعنی در آن روز حقایق قرآن و تهدیدهاي آن روشن میشود. 2. گویا کافران انتظار داشتند
قیامت و حالات بهشتیان و دوزخیان را به چشم خود ببینند تا ایمان آورند، اما اگر رستاخیز و آثار و نشانههاي آن ظاهر شود، راهی
براي توبه و بازگشت باقی نمیماند و ایمان کسی پذیرفته نمیشود. 3. اگر کافران بخواهند شفیعی داشته باشند، باید دست به دامن
بتها و معبودهاي دروغین خود بزنند، در حالی که آنها منشأ هیچ اثري نیستند و در ص: 113 رستاخیز
اشارهي لطیفی است به این که کافران سرمایههاي وجودي خود را ،«. آنان خودشان زیان کردهاند » گم و نابود میشوند. 4. عبارت
از دست داده، و گرفتار زیانی شدهاند که سراسر وجودشان را فرا گرفته است و از این روست که نمیتوانند به دنیا بازگردند.
آموزهها و پیامها: 1. جهان آخرت جاي عمل و کسب فضایل نیست (تا دیر نشده است اقدام کنید). 2. رستاخیز، روز آشکار شدن
حقایق قرآن و تحقّق تهدیدهاي الهی و بیداري غافلان است. *** قرآن کریم در آیهي پنجاه و چهارم سورهي اعراف به معرفی
خدا و نشانههاي او در صحنهي آسمان میپردازد و میفرماید: 54 . إِنَّ رَبَّکُ مُ اللّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماوَاتِ والْأَرْضَ فِی سِتَّۀِ أَیَّامٍ ثُمَّ
اسْتَوَي عَلَی الْعَرْشِ یُغْشِی اللَّیْلَ النَّهَارَ یَطْلُبُهُ حَثِیثاً وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللّهُ رَبُّ الْعَالَمِینَ
در واقع پروردگار شما، خدایی است که آسمانها و زمین را در شش روز [و دوره آفرید؛ سپس بر تخت (جهانداري و تدبیر هستی)
تسلّط یافت؛ و روز را به شب میپوشاند، در حالی که شتابان آن را میطلبد؛ و خورشید و ماه و ستارگان را (آفرید،) در حالی که به
فرمان (و تدبیر) او رام شدهاند. آگاه باشید که آفرینش و فرمان (تدبیر جهان)، تنها براي اوست؛ خجسته (و پایدار) است خدایی که
همان ،«1» در این گونه آیات « یَوم » پروردگار جهانیان است. ص: 114 نکتهها و اشارهها: 1. مقصود از
را اضافه دارد استفاده میشود که مقصود « بَینهما » از تعبیر برخی آیات که کلمهي «2» ؛ دورههاي آفرینش آسمانها و زمین است
2. در علم زمینشناسی و کیهانشناسی نیز به دورههاي خلقت زمین و جهان اشاره شده «3» . آفرینش کل جهان در شش دوره است
است و بر اساس مطالعات علمی، حدسهایی بیان کردهاند، اما آنچه مسلم است مجموعهي آسمان و زمین، بلکه کل هستی، در چند
«5» « عَرْش » .3 «4» . 11 سورهي ف ّ ص لت به محتواي این دورهها اشارهاي اجمالی شده است - دوره آفریده شده است که در آیات 8
هنگامی که در مورد خدا به کار میرود، به معناي مجموع ص: 115 جهان هستی است که در حقیقت
کنایه از تسلط زمامدار بر امور کشور خویش و تدبیر « سپس بر تخت تسلّط یافت » هم چون تخت حکومت پروردگار است؛ و تعبیر
کنایه از در دست گرفتن قدرت و حاکمیت و تدبیر امور است. پس « بر تخت نشستن » آنهاست؛ همان طور که در فارسی نیز تعبیر
در برخی «1» . ندارد، بلکه کنایه از احاطهي کامل و تسلط و تدبیر او در جهان هستی است « جسم بودن خدا » آیهي بالا هیچ ربطی به
«. روز را با شب میپوشاند و شب با سرعت به دنبال روز حرکت میکند » 5. تعبیر «2» . احادیث نیز به این مطلب اشاره شده است
بسیار جالب است؛ زیرا اگر کسی از بیرون به کرهي زمین نظر کند، میبیند که کرهي زمین، با آن عظمت و سرعت سرسامآوري که
به دور خود میچرخد، یک طرف آن در مقابل نور خورشید قرار دارد، و سایهي مخروطی شکل زمین طرف دیگر آن میافتد و
احساس میشود که گویا شبح غولپیکري با سرعت زیاد به دنبال روشنایی روز در حرکت است و آن را میطلبد. 6. برخی مفسران
صفحه 34 از 118
به معناي قوانین و نظامهایی است که به فرمان پروردگار در جهان « امر » در این آیه به معناي آفرینش نخست، و « خلق » : گفتهاند
عالم » به معناي « امر » و « عالم مادي » به معناي « خلق » : هستی حکم فرماست و آنها را در مسیر خود رهبري میکند. برخی نیز گفتهاند
به دست « خلق و امر » و این که « تسخیر آسمانها » و « تسلّط و تدبیر خدا بر جهان و عرش » 7. تعابیر «3» . است « ماوراي مادي
خداست، همگی حکایت از آن دارد که جهان، همان گونه که در آغاز نیازمند خالق است، در ادامهي راه و بقاي خویش نیز محتاج
ص: 116
دعا و شرایط و آداب آن
مُسخّر بودن خورشید و ماه و ستارگان » خداست و اگر لحظهاي لطف خدا از آن دریغ شود، نظامش به کلی میگسلد. 8. مقصود از
آن است که منظومهها و کهکشانهاي آسمانها، هر کدام بر اساس نظام و قوانین تکوینی خدا در حرکتاند و همواره ،« به امر الهی
یعنی وجودي ازلی و ابدي، پایدار و سرچشمهي همهي برکات و ،«. وجود خدا با برکت است » . تسلیم این قوانین هستند. 9
آموزهها و پیامها: 1. هم آفرینش جهان به دست پروردگار است و هم تدبیر پرورش آن. 2. با مطالعه در مراحل «1» . نیکیهاست
آفرینش جهان و گردش شب و روز، خداشناس شوید. 3. نشانههاي خدا را در صحنهي آسمان و تسخیر ستارگان و سیارات ببینید.
*** قرآن کریم در آیهي پنجاه و پنجم سورهي اعراف به آداب و شرایط استجابت دعا اشاره میکند و میفرماید: 55 . ادْعُوا رَبَّکُمْ
تَ َ ض رُّعاً وَخُفْیَۀً إِنَّهُ لَایُحِبُّ الْمُعْتَدینَ پروردگارتان را فروتنانه (و آشکارا) و پنهانی، بخوانید؛ که او متجاوزان را دوست نمیدارد.
آن است که « خفیۀ » و «1» « تَضرُّع » ص: 117 نکتهها و اشارهها: 1. برخی مفسران برآناند که مقصود از
دعا را با حالت فروتنی بخوانید، تا روح دعا در تمام وجود شما منعکس شود و در پنهان دعا کنید تا به اخلاص نزدیکتر و از ریا
دورتر باشد. برخی از مفسران نیز گفتهاند: این دو واژه اشاره به آن است که دعا را آشکار و پنهان بخوانید، یعنی هر مکان و زمانی
2. در «2» . اقتضایی دارد؛ گاهی بهتر است آشکار و گاهی لازم است پنهان دعا کنیم. برخی از روایات نیز به این مطلب اشاره دارند
یکی از جنگها، هنگامی که سپاهیان اسلام کنار درّهاي رسیدند، فریاد میزدند و ذکر خدا میگفتند: پیامبر صلی الله علیه و آله
فرمودند: اي مردم اندکی آرامتر دعا کنید؛ شما شخصی ناشنوا و غایب را نمیخوانید؛ کسی را میخوانید که شنوا و نزدیک است و
3. در حدیثی از امام صادق علیه السلام حکایت شده که تضرّع در دعا، دست بلند کردن به هنگام دعاست؛ و «3» . او با شماست
پیامبر اسلام نیز چنین دعا میکرد. و سلمان فارسی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله حکایت کرده که خدا حیا میکند دستی را
ص: 118 روشن است که این گونه احادیث موارد و مصادیق «4» . که به دعا بلند شده محروم برگرداند
هرگونه ،«. خدا تجاوزکاران را دوست ندارد » تضرّع را بیان میکند و سبب انحصار معناي آیه در این موارد نمیشود. 4. جملهي
. تجاوز از حد، اعم از فریاد کشیدن به هنگام دعا، ریاکاري و توجه به غیر خدا در هنگام دعا را شامل میشود. آموزهها و پیامها: 1
دعاي باتضرّع و مخفیانه به اجابت نزدیکتر است. 2. مقررات الهی را نقض نکنید که خدا تجاوزکاران را دوست ندارد. *** قرآن
کریم در آیهي پنجاه و ششم سورهي اعراف به شرایط دیگر استجابت دعا اشاره میکند و میفرماید: 56 . وَلَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ بَعْدَ
إِصْلَاحِهَا وَادْعُوهُ خَوْفاً وَطَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ و در زمین پس از اصلاح آن فساد مَکنید، و او را با ترس و امید
بخوانید؛ که رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است. نکتهها و اشارهها: 1. این آیه، با توجه به آیهي قبل، اشاره میکند که دعا
هنگامی مستجاب میشود که با جنبههاي سازنده و عملی همراه باشد؛ بنابراین، دعاي افراد فسادگر و تبهکار به جایی نخواهید
چیست؟ مقصود اصلاح از ظلم یا کفر یا هر دو است. در حدیثی از امام باقر « فساد در زمین بعد از اصلاح آن » رسید. 2. مقصود از
علیه السلام حکایت شده: ص: 119 زمین فاسد بود و خدا توسط پیامبر صلی الله علیه و آله اسلام آن را
3. در هنگام دعا، نه آن چنان از اعمال خود راضی باشید که بپندارید هیچ نقطهي تاریکی در زندگی شما نیست، «1» . اصلاح کرد
صفحه 35 از 118
که این عامل سقوط است؛ و نه آن چنان مأیوس باشید که خود را شایستهي بخششایش خدا و اجابت دعا ندانید، که ناامیدي، نور
امید به رحمت خدا و بیم ،« بیم و امید » تلاش را خاموش میکند و یأس از رحمت الهی از بزرگترین گناهان است. پس با دو بال
شاید اشاره به ،«. رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است » : از مسئولیتها و لغزشها، دعا کنید. 4. جملهي آخر آیه که میفرماید
شرطی دیگر براي استجابت دعا باشد؛ یعنی اگر میخواهید دعاي شما تنها در حد سخن نماند، آن را با اعمال نیک همراه سازید، تا
رحمت الهی شامل حال شما شود. 5. در این آیه و آیهي قبل مجموعاً شش مورد از آداب و شرایط دعا بیان شده که عبارتاند از:
الف) دعا همراه با تضرّع و فروتنی باشد؛ ب) به صورت پنهانی باشد؛ ج) از حدّ اعتدال تجاور نکند؛ د) با فسادگري همراه نشود؛ ه)
با بیم و امید همراه باشد؛ و) با نیکوکاري توأم شود. 6. دعا روح عبودیت و عامل انسانسازي است: ص:
120 امام عارفان در مورد دعا میفرمایند: این دعاهایی که از ائمهي ما وارد شده است، مثل کمیل، مناجات شعبانیه، دعاي حضرت
سیدالشهداء و دعاي سمات، اینها چه جور انسان درست میکنند ... این ادعیه انسان را از این ظلمت بیرون میبرد؛ وقتی که از این
آموزهها و پیامها: 1. دعاي «1» . ظلمت بیرون رفت، انسانی میشود که کار میکند، اما براي خدا، شمشیر میزند براي خداست
نیکوکاران و ترسایان امیدوار، به اجابت نزدیکتر است. 2. فسادگري نکنید (که دعاي شما از اجابت دور میشود). 3. همراه با بیم
و امید خدا را بخوانید. *** ص: 121 دعا و شرایط و آداب آن الف) دعا کنید: 1. مرا بخوانید تا شما را
3. دعا مغز عبادت است (رسول ( 2. اگر دعاي شما نبود پروردگارم براي شما ارجی قایل نمیشد (فرقان، 77 ( اجابت کنم (غافر، 60
«2» .( 4. دعا سلاح مؤمن و ستون دین و نور آسمانها و زمین است (رسول اکرم صلی الله علیه و آله «1» .( اکرم صلی الله علیه و آله
ب) زمان دعا: 1. صبح و شام دعا کنید «3» ( 5. دعا بلاي نازل شونده را مادامی که نازل نشده دفع میکند. (امام سجاد علیه السلام
3. از احادیث استفاده میشود که زمانهاي استجابت دعا «4» . 2. بعد از هر نماز واجب یک دعاي مستجاب هست .( (اعراف، 205
عبارتاند از: سحرها، زمان نزول باران، زمان آشکار شدن معجزهاي الهی، بعد از نمازهاي واجب، و دعاي مریض براي کسی که از
2. فروتنانه و ترسان .( ص: 122 ج) آداب دعا: 1. در دل دعا کنید (اعراف، 205 «5» . او عیادت میکند
4. پروردگارتان را فروتنانه و پنهانی .( 3. (آهسته و آرام) بدون صداي بلند دعا کنید (اعراف، 205 . ( دعا کنید (اعراف، 205
6. خدا را با اخلاص بخوانید (اعراف، 29 و غافر، .( 5. خدا را با بیم و امید بخوانید (اعراف، 29 و غافر، 65 .( بخوانید (اعراف، 55
8. از احادیث استفاده میشود که آداب دعا عبارتاند از: بسم اللَّه الرحمن .( 7. خدا را با نامهاي نیکو بخوانید (اعراف، 180 .(65
الرحیم گفتن در اول دعا، تمجید خدا با صفات نیکوي او، صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام و افراد
صالح در دعا، اقرار به گناه، فروتنانه و ترسان دعا کردن، دو رکعت نماز قبل از دعا، چیزي از دعا را کوچک نشمارد،
درخواستهاي خود را زیاد نداند، در دعا بلند همت باشد و مطالب عالی بخواهد، قبل از دعاي به خود به دیگران دعا کند، دعاي
اجتماعی کنید (همراه با دیگران و زن و بچه)، حسن خلق به اجابت دعا داشته باشید، اصرار در دعا کنید و در زمان مناسب دعا
د) چرا برخی دعاها مستجاب نمیشود: 1. انسان بديها را طلب میکند (همان طور که) نیکی را طلب میکند و انسان «1» . کنید
2. از امام صادق علیه السلام حکایت شده که آداب دعا را به جا آورید .... که هر کس به شرایط .( همواره عجول است (اسراء، 11
ص: 123 ه) شرایط استجابت دعا و موانع آن: 1. از احادیث «2» . دعا عمل نکند، منتظر اجابت نباشد
استفاده میشود که شرایط دعا عبارتاند از: - معرفت؛ - عمل به مقتضاي معرفت (وفاي به عهد)؛ - غذاي پاك و پاکیزه؛ - حضور
2. از احادیث استفاده میشود که موانع استجابت دعا عبارتاند از: - گناه (پس باید قبل از دعا توبه کرد)؛ - «1» ؛ قلب در دعا
و) چه چیزي از خدا بخواهیم: 1. همه چیز خودتان را از «2» .( ستمکاري؛ - درخواست چیزي خلاف حکمت (و مصلحت خویش
رسول اکرم صلی الله علیه و آله). 2. به موسی گفته شد: هر چه نیاز داري از من بخواه ) «3» ( خدا بخواهید (و در مورد آن دعا کنید
3. چیزهایی را بخواهید که شما را کمک کند و ماندگار باشد (علی علیه السلام). «4» . حتی علف گوسفند و نمک غذاي خودت را
صفحه 36 از 118
ص: 124 ز) دعاي کسانی که مستجاب میشود: از احادیث استفاده میشود که دعاي این افراد «5»
مستجاب است: 1. دعاي پدر براي فرزند نیکوکارش و نفرین او براي فرزند بدکارش؛ 2. دعاي مظلوم علیه ظالم و دعاي او براي
. کسی که مظلوم را یاري میکند؛ 3. دعاي مؤمن براي برادر مؤمنش و علیه برادر مؤمنش، اگر میتواند به او کمک کند و نکند؛ 4
دعاي امام عادل؛ 5. دعاي کودکان، که گناه نمیکنند؛ 6. کسی که قرائت قرآن میکند، یک دعاي مستجاب دارد؛ 7. کسی که
ح) دعاي کسانی که مستجاب نمیشود: 1. دعاي کسی که کار نکند یا مالش را ضایع کند. 2. کسی «1» . امیدي جز به خدا ندارد
ص: 125 «2» . که کاري میکند که خدا ناخشنود است. 3. کسی که امر به معروف و نهی از منکر نکند
قرآن کریم در آیهي پنجاه و هفتم سورهي اعراف به نشانههاي مبدأ و معاد در طبیعت اشاره میکند و میفرماید: 57 . وَهُوَ الَّذِي
یُرْسِلُ الرِّیَاحَ بُشْراً بَیْنَ یَدَيْ رَحْمَتِهِ حَتَّی إِذَا أَقَلَّتْ سَحَاباً ثِقَالًا سُقْنَاهُ لِبَلَدٍ مَیِّتٍ فَأَنْزَلْنَا بِهِ الْمَاءَ فَأَخْرَجْنَا بِهِ مِن کُلِّ الَّثمَرَاتِ کَذلِکَ نُخْرِجُ
الْمَوْتَی لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ و او کسی است که بادها را پیشاپیش (باران) رحمتش، مژدهرسان میفرستد؛ تا آن گاه که ابرهاي گرانبار را
(بر دوش) کشند، آن (ها) را به سوي سرزمین مرده میرانیم؛ و به وسیله آن (ها)، آب را فرود آوریم، و با آن، از (خاك) هر گونه
محصولات برآوریم؛ این گونه مردگان را (نیز از قبرها) خارج میسازیم؛ تا شاید شما متذکّر شوید. نکتهها و اشارهها: 1. یکی از
شیوههاي قرآن کریم آن است که در برخی از موارد خداشناسی و معادشناسی را با هم همراه میکند و براي هر دو از طریق اسرار
آفرینش موجودات استدلال میکند. 2. جهان طبیعت و قوانین پیچیدهي آن و نظمی که دارد، تحت ارادهي پروردگار است؛ پس در
مطالعهي طبیعت از مبدأ هستی غافل نشویم. 3. مرگ به معناي نابودي نیست؛ مرگ و حیات به معناي تغییر حالات ماست و همان
طور که زمین مرده روزي زنده میشود، شما هم زنده میشوید. آموزهها و پیامها: 1. شواهد و دلایل مبدأ و معاد در طبیعت
هویداست. 2. با مطالعه در گردش باد و باران و رویش گیاهان، خداشناس شوید. 3. از زنده شدن خاك مرده و رویش گیاهان، به
معاد پی ببرید. *** ص: 126 قرآن کریم در آیهي پنجاه و هشتم سورهي اعراف به تفاوت استعدادها
اشاره میکند و میفرماید: 58 . وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِي خَبُثَ لَایَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً کَذلِکَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ
و سرزمین پاکیزه، گیاهش به رخصت پروردگارش میروید؛ و آن (سرزمینی) که پلید است، جز (گیاه) کم فایده از آن نمیروید؛
اینچنین نشانهها را براي گروهی که سپاسگزاري میکنند، به گونههاي مختلف بیان میکنیم. نکتهها و اشارهها: 1. در این آیه،
انسانهاي بااستعداد و بخشنده به سرزمین پاك تشبیه شدهاند که گیاهان زیادي از آن میروید وانسانهاي بخیل و فاسد به
2. آیه مورد نظر به این مسئلهي مهم اشاره دارد «1» . زمینهاي شوره زار و پلید تشبیه شدهاند که چیز اندکی از آن خارج میشود
نیز شرط اساسی است. گوهر « قابلیت قابل » براي به ثمر رسیدن یک موضوع کافی نیست، بلکه استعداد و « فاعلیت فاعل » که تنها
پاك بباید که شود قابل فیض ور نه هر سنگ و گِلی لؤلؤ و مرجان نشود ذرّه را تا نبود همّت عالی، حافظ طالب چشمهي خورشید
درخشان نشود (حافظ) ص: 127
ماجراي